اسماعيل صادق‌الوَعد(عليه السلام)
در آيه 54 مريم/19 از پيامبرى به نام «اسماعيل» با صفت «صادق الوعد» ياد شده است: «واذكُر فِى الكِتـبِ اِسمـعيلَ اِنَّهُ كانَ صادِقَ الوَعدِ وكانَ رَسولاً نَبيـّا». در اينكه مقصود از اسماعيل در اين آيه فرزند ابراهيم يا پيامبرى جز اوست اختلاف است. همه مفسران اهل سنّت اسماعيل در اين آيه را فرزند ابراهيم دانسته و جز او را نام نبرده يا آنكه به شدت ردّ كرده‌اند.[6] در ميان تفاسير شيعه برخى هر دو احتمال را ذكر كرده و قول جمهور را ضعيف شمرده‌اند[7]، با اين حال برخى بر اينكه مراد از وى اسماعيل فرزند ابراهيم است تأكيد كرده و قول ديگر را ضعيف دانسته‌اند.[8]برخى با استناد به رواياتى او را اسماعيل‌بن‌حزقيل مى‌دانند.[9] بر پايه روايتى از امام صادق(عليه السلام)اسماعيل در اين آيه فرزند ابراهيم(عليه السلام)نيست، زيرا اسماعيل(عليه السلام) در حيات پدر از دنيا رفت. از سويى با وجود رسالت ابراهيم(عليه السلام)جايى براى رسالت اسماعيل نبود. اين اسماعيل فرزند حزقيل بود كه به سوى قوم خود مبعوث شد و او را تكذيب كردند و كشتند[10]; امّا به نظر مى‌رسد برخى روايات و داده‌هاى تاريخى كه پيامبرى و رسالت اسماعيل براى جُرْهُميان و قبايل يمانى و عَمالقه و عمر طولانى 120 سال براى او و وصيّت ابراهيم به اسماعيل را گزارش كرده است[11] و آيات قرآن كه به رسالت وى اشاره دارد: «ءامَنّا بِاللّهِ و‌ما‌اُنزِلَ اِلَينا و‌ما‌اُنزِلَ اِلى اِبرهيمَ واِسمـعيلَ واِسحـقَ و يَعقوبَ» (بقره/2،136; نساء/4،163) با آن بخش از روايت پيشگفته كه رسالت فرزند ابراهيم را نفى كرده و مرگ او را در زمان حيات پدر مى‌داند سازگار نيست و شايد همين امر برخى را بر آن داشته تا در صدور اين روايت ترديد كنند.[12]
اساس ديدگاهى كه او را اسماعيل‌بن‌حزقيل مى‌داند، افزون بر روايات اين است كه در قرآن نام اسماعيل همواره در كنار پدرش ابراهيم ذكر شده است (بقره/2،125، 127، 133، 136); ولى در آيه مورد بحث (54 مريم/19) نام وى مستقل آمده است. از سويى عطف اسرائيل (يعقوب) بر ابراهيم در آيه 58 مريم/19 نشان مى‌دهد كه اسماعيل و پيامبران ديگر كه در آيات قبل از آنها ياد شده هم فرزند ابراهيم و هم فرزند يعقوب‌اند، حال آنكه اسماعيل فرزند ابراهيم عموى يعقوب است; نه فرزند او، بنابراين، وى در آيه مورد بحث بايد جز او و از نسل يعقوب باشد تا معناى آيات درست باشد; ولى دليل نخست با وجود آيات 86 انعام/6; 85 انبياء/21 و 48 ص/ 38 كه نام اسماعيل جدا ذكر شده پاسخ داده مى‌شود، افزون بر آن جدا ياد كردن از اسماعيل‌بن‌ابراهيم ممكن است براى نشان دادن اعتبار و موقعيّت ويژه او باشد.[13]
پاسخ دليل دوم نيز اين است كه عطف اسرائيل بر ابراهيم سبب نمى‌شود كه در همه امور با هم مشترك باشند و چنين نتيجه نمى‌دهد، كه همه افراد ياد شده بايد از نسل ابراهيم و يعقوب باشند، بلكه ممكن است برخى ذريّه ابراهيم و برخى ذريّه يعقوب باشند.
برخى احتمال داده‌اند اسماعيل در آيه مورد بحث (54 مريم/19) پيامبرى از بنى‌اسرائيل باشد كه در آيه 246 بقره/2 در داستان طالوت بدون ذكر نام، از او ياد شده و داستان وى در تورات[14] و انجيل[15] نيز گزارش شده است[16]، در هر حال، اسماعيل صادق‌الوعد چه آنكه فرزند ابراهيم يا پيامبرى جز او باشد سبب صادق‌الوعد خواندن وى را آن دانسته‌اند كه براى شخصى كه به او وعده ملاقات داده بود مدتى طولانى انتظار كشيد.[17] بر‌اساس آيه 54 مريم/19 وى نبى و رسول بود و اهل خود را به نماز و زكات فرا مى‌خواند و مرضىّ خداوند بود. (=>اسماعيل(عليه السلام))
منابع
اعلام قرآن; اعلام القرآن; التبيان فى تفسير القرآن; تفسير احسن الحديث; تفسير القرآن العظيم، ابن‌كثير; جامع‌البيان عن تأويل آى القرآن; حياة القلوب تاريخ پيامبران; الدرالمنثور فى التفسير بالمأثور; روح‌المعانى فى تفسير القرآن العظيم; الفرقان فى تفسيرالقرآن; قاموس قرآن; الكامل فى التاريخ; كتاب مقدس; الميزان فى تفسيرالقرآن.محمد مرادى
[6]. جامع‌البيان، مج9، ج16،ص120; تفسيرابن‌كثير، ج3، ص132; الدرالمنثور، ج5، ص516; روح‌المعانى، مج9، ج16، ص152.
[7]. الميزان، ج14، ص62.
[8]. مجمع البيان، ج6، ص800; الفرقان، ج15ـ16، ص341.
[9]. احسن الحديث، ج6، ص335.
[10]. حياة‌القلوب، ج2، ص831.
[11]. مجمع‌البيان، ج6، ص800; الكامل، ج1، ص125; بحارالانوار، ج1، ص96; ج17، ص148.
[12]. روح‌المعانى، مج9، ج16، ص152.
[13]. الميزان، ج14، ص63.
[14]. كتاب مقدس، اول سموئيل، 1ـ15.
[15]. كتاب مقدس، رساله عبرانيان، 11: 20ـ24.
[16]. اعلام القرآن، ص101; اعلام قرآن، ص129.
[17]. جامع‌البيان، مج9، ج16، ص120.